2022 год, што падыходзіць да канца, многім запомніцца падзеямі, якія складана нават уявіць у сучасным свеце. Але яны аказаліся рэальнасцю, у якой мы жывём з дня ў дзень. Адны з іх кардынальна змянілі нашае жыццё на асабістым або глабальным узроўні, а іншыя — як вайна ва Украіне — нават забралі тысячы жыццяў мірных людзей. Спыталі вядомых экспертаў з розных галін, якімі, на іх думку, падзеямі адзначыўся і запомніцца гэты год і якія з іх найбольш паўплывалі на Беларусь.
«З'яўляюцца фізічныя абрысы новай жалезнай заслоны»
-
Павел Слюнькін Экс-дыпламат і аналітык Еўрапейскага савета па міжнародных адносінах (ECFR)Галоўнае, чым запомніцца гэты год, — гэта тое, што Беларусь стала часткай ваеннага канфлікту. Улада, якую мы не выбіралі, уцягнула нашую краіну ў вайну на баку агрэсара. Гэта галоўнае злачынства рэжыму Лукашэнкі. Так, злачынстваў за ўсе гэтыя гады было шмат, але па ўзроўні жаху і ступені разбурэнняў гэтае — самае сур’ёзнае.
Па-другое, менавіта гэта спараджае многія іншыя змены, якімі адзначыўся гэты год. У першую чаргу гэта тое, што да беларусаў, якім у 2020 годзе спачувалі, чыёй адвагай, імкненнем да свабоды і дэмакратыі захапляліся, за адзін дзень кардынальна змянілася стаўленне. Беларусы пачалі асацыявацца з суўдзельнікамі ваеннай агрэсіі. І ўсё таму, што рэпутацыйны цень дзеянняў уладаў лёг на ўсіх людзей з беларускім пашпартам.
Трэцяе — гэта тое, што я называю дэсувэрэнізацыяй Беларусі. Гэты працэс пачаўся яшчэ ў 2020 годзе, але, пагадзіўшыся на сваю ролю ў вайне, Лукашэнка вымушаны быў пайсці на яшчэ большыя саступкі і страты. Ён не проста пазбаўляе нас радзімы, краіны, ён пазбаўляе суверэнітэту і дзяржаву, і самога сябе. Яскравы прыклад — тое, як расійскія вайскоўцы заходзяць калі хочуць і робяць на нашай тэрыторыі што пажадаюць, гэта паглыбленне інтэграцыі і яшчэ больш цесная прывязка да расійскай эканомікі.
На фоне ўсяго, што адбываецца, Беларусь робіцца шэрай таксічнай зонай, якую суседзі ўспрымаюць як тэрыторыю, дзе незразумела хто ажыццяўляе палітычны і ваенны кантроль і адкуль ідуць патэнцыйныя пагрозы. У выніку мы бачым адгароджванне ад нас на ўсіх межах, акрамя беларуска-расійскай. Па сутнасці, з’яўляюцца фізічныя абрысы новай жалезнай заслоны. У гэты час Лукашэнка спрабуе кампенсаваць адсутнасць вонкавых кантактаў і эканамічнага супрацоўніцтва наладжваннем сувязяў з непрызнанымі і акупаванымі тэрыторыямі. Напрыклад, едзе на тэрыторыю непрызнанай Абхазіі і сустракаецца там з чалавекам, які называе сябе прэзідэнтам, абмяркоўваючы за сталом двухбаковыя адносіны. Або ў Беларусь прыязджаюць прадстаўнікі акупацыйных уладаў. Гэта выразна паказвае, куды ён сам сябе загнаў.
Яшчэ адна выснова — гэта ўнутраная трансфармацыя рэжыму. Калі раней ён быў адносна прадказальным са зразумелымі ўсім чырвонымі лініямі, рэпрэсіі насілі ў першую чаргу ахоўны характар, то цяпер яны сталі новай формай жыцця гэтага рэжыму. У Беларусі фактычна няма палітычных партый, няма апазіцыі (таму што яна з’ехала ці знаходзіцца ў турме), няма права на крытыку. Не згаджацца з уладай, крытыкаваць яе стала злачынствам. А беларускія ўлады ў гэты час фармуюць культ асобы Лукашэнкі. Для чыноўнікаў ініцыятыўна не хваліць яго, не захапляцца ім з нагоды і без цяпер не норма.
Сам жа Лукашэнка, як ён фактычна прызнаўся падчас візіту Пуціна, разглядае рэпрэсіі не як рэакцыю на пэўныя падзеі, а як стратэгію, якая павінная прывесці грамадства ў новы стан, у якім будзе забароненае існаванне апазіцыі, дзе не будзе легальнай, дазволенай крытыкі, дэмакратычных інстытутаў.
Яшчэ адна важная асаблівасць гэтага года — тое, што на фоне жахаў вайны ва Украіне, мабілізацыі ў Расіі, энергетычнага крызісу ў Еўропе частцы беларусаў пачало здавацца, што Лукашэнка можа быць меншай з бедаў (нягледзячы на тое, што менавіта ён уцягнуў Беларусь у суўдзел у вайне). Пра гэта кажа дынаміка на карысць уладаў, адлюстраваная ў сацыялагічных даследаваннях. Здаецца, частка беларусаў гатовая часова змірыцца з гэтай больш-менш прымальнай альтэрнатывай, пакуль няма магчымасці нешта змяніць, але ёсць рызыка развіцця горшых сцэнарыяў.
У 2022 годзе частка беларусаў канчаткова ўсвядоміла, што такое Расія, убачыла, што праходзяць стагоддзі, а яна не змяняецца, што гэта не проста сусед, а дзяржава, якая супрацьстаіць усяму, чаго беларусы дамагаліся ў 2020 годзе: свабодзе, дэмакратыі, каштоўнасцям, павазе да правоў чалавека. А Беларусь па-ранейшаму змагаецца за сваю свабоду і незалежнасць у тым ліку ад Расіі і яе гаўляйтара. Цяпер адбываюцца такія ж падзеі, пра якія мы чыталі ў падручніках і якія нам здаваліся далёкім мінулым. Самі сабой напрошваюцца паралелі, напрыклад, з паўстаннем Каліноўскага, якое было 160 гадоў таму: Расія, беларуская барацьба за свабоду і незалежнасць, «лісты з-пад шыбеніцы», гаўляйтар, які гэтае паўстанне душыць, закон аб смяротным пакаранні для тых, хто нібыта здраджвае радзіме. Прайшло 160 гадоў, а нічога не змянілася.
«Асноўным інструментам, праз які ўлады стасуюцца з грамадствам, застаюцца рэпрэсіі»
-
Генадзь Коршунаў Старшы даследчык «Цэнтра новых ідэй», экс-дырэктар Інстытута сацыялогіі НАН БеларусіСамай значнай падзеяй гэтага года не толькі для Беларусі, але і для Еўропы, а мусіць, і ўсяго свету, стаў пачатак новага этапу расійска-ўкраінскай вайны. Можна вылучыць тры ўзроўні ўплыву гэтай вайны на Беларусь. Першы з іх — знешнепалітычны. Тут мы бачым два асноўныя трэнды. Гэта ізаляцыя Беларусі з боку Захаду і самаізаляцыя Беларусі альбо разрыў юрыдычных, палітычных сувязяў з заходнімі краінамі. У той жа час на ўсходнім напрамку беларускі рэжым вельмі хутка набліжаецца да Расіі і паскарае здачу ёю суверэнітэту. Інфармацыйны суверэнітэт здалі даўно, а цяпер мы бачым, што і ад ваеннага мала што засталося. Бачым, як пераарыентуецца на Расію эканамічная сфера, паступова здаецца фінансавы суверэнітэт.
Унутры краіны захоўваецца падзел на дзве Беларусі. На чалавечую, так бы мовіць, народную, і тую «Беларусію», якую намагаецца выбудаваць рэжым Лукашэнкі. Гэты працэс можна назваць рэсаветызацыяй Беларусі. Калі першая з іх, «Беларусь здаровага чалавека», уключаная ў лічбавую прастору, у большасці сваёй хоча не атрымліваць грошы, а зарабляць іх, хоча быць суб’ектам, у тым ліку палітычным, то «савецкая Беларусія» ёй усяляк замінае і намагаецца адбудаваць сваю сістэму. Фактычна яна знаходзіцца на шляху выбудовы дыктатуры таталітарнага тыпу. Але замест сваёй ідэалогіі ідзе аднаўленне савецкасці. Гэта больш відавочна праяўляецца і ў эканоміцы праз імкненне кантраляваць татальна ўсё. Але тое ж адбываецца і ў сферы дзяржкіравання. Успомнім закон аб дзяржслужбе, дзе прапісаная ідэалагічная чысціня, кантроль. То-бок у дзяржслужбоўца не мусіць быць ніякай свядомасці, усё ідзе выключна праз «волю партыі», якая ўвасабляецца ў адным чалавеку.
Гэтая ж саветызацыя пануе ў сферы культуры. Калі раней культурная прастора мела нейкія лакуны, дзе магла быць беларушчына, авангард ці, напрыклад, незалежнае кіно, то цяпер нават тое, што намагаецца выжыць, ціснуць, забіваюць, выціскаюць з краіны. Можна казаць пра вайну з культурай. Асабліва савецкая інтэнцыя бачная ў супрацьстаянні з боку рэжыму ўсяму беларускаму, калі беларушчына фактычна вынішчаецца і забараняецца.
Але рэжыму, прапагандыстам і невялічкім, але заўважным актывістам ад улады не ўдаецца стварыць ідэалагічную прастору, нейкага магутнага праўладнага наратыву, які б падпарадкоўваў людзей. Таму асноўным інструментам, праз які ўлады стасуюцца з грамадствам, застаюцца рэпрэсіі. То-бок мы бачым, што самі ўлады не могуць перагарнуць старонку. Увосень распачаўся новы вялікі рэпрэсіўны этап. Гэта бачна па колькасці затрыманняў, па судах, дзікіх прысудах. Хутчэй за ўсё рэпрэсіі і надалей будуць асноўным рычагом, праз які ўлады хоць нейкім чынам будуць спадзявацца ўздзейнічаць на грамадства.
Трэцяя вялікая прастора, на якую варта звярнуць увагу, — гэта грамадства. Яго я выношу за межы пункта «ўнутры краіны», таму што беларускае грамадства сёння размеркаванае: гэта не толькі тыя, хто жыве ў Беларусі, але і тыя, кто з’ехаў. Як паказваюць нашыя даследаванні, паміж тымі, хто з’ехаў, і тымі, хто застаўся ў краіне, ёсць узаемны давер, базавае паразуменне. Зразумела, ёсць і адрозненні, але роднасць паміж тымі, хто падтрымліваў пратэсты і застаецца ў краіне, і тымі, хто іх падтрымліваў і з’ехаў, большая, чым паміж тымі, хто за пратэст і хто за рэжым унутры Беларусі. Асноўнай падставай такой еднасці застаецца каштоўнасная роднасць і камунікацыя. Пры гэтым унутры Беларусі неяк выказваць грамадзянскую пазіцыю, ствараць нейкі рух, тым больш арганізацыі, немагчыма. То-бок інстытуцыянальная частка грамадзянскай супольнасці фактычна знішчаная. Але гарызантальныя сувязі, напрацаваныя цягам 2020-га і першай паловы 2021-га, застаюцца і працуюць. Гэта вельмі добра, бо гэта база для далейшага развіцця.
Яшчэ адзін важны аспект, які бачны з даследаванняў, — гэта тое, што прыхільнікі пратэсту не расчараваліся ў 2020 годзе. Большасць кажа, што тады адбыліся вялікія падзеі, якімі варта ганарыцца і якія хочацца працягнуць да заканамернага канца. Ёсць асэнсаванне таго, што гэта быў вялікі пераломны пункт у гісторыі Беларусі і ў існаванні беларусаў як народа, як нацыі. Гэтае агульнае разуменне, з аднаго боку, яднае тых, кто падтрымліваў пратэсты, з іншага — уздымае самасвядомасць чалавека на высокi ўровень.
У той жа час бачна, што размеркаванае грамадства ўсведамляе сваю адказнасць за будучыню. У гэтым сэнсе я лічу важным своечасовае з’яўленне анлайн-праекта «Новая Беларусь». Гэта вельмі стратэгічная рэч, таму што свет ідзе ў лічбавую эпоху. І як бы беларускі рэжым ні намагаўся развярнуцца назад, закансерваваць сітуацыю, нават вярнуцца да традыцыйнага грамадства, гісторыю не павярнуць, яна будзе каціцца так, як вымагаюць яе законы.
Важна, што беларусаў не забываюць у свеце, перш за ўсё я тут кажу пра Нобелеўскую прэмію Алесю Бяляцкаму. Гэта таксама вельмі значны момант 2022 года. У Еўропе паказалі, што разводзяць беларускі рэжым і грамадзянскую супольнасць. Пра гэта кажа і стварэнне кантактнай групы Рады Еўропы па супрацоўніцтве з беларускай грамадзянскай супольнасцю. Гэта ўнікальны для Еўропы кейс. Хочацца думаць, што ён паспрыяе развіццю падтрымкі беларускай грамадзянскай супольнасці і зробіць значны ўнёсак у дэмакратызацыю Беларусі ў будучыні.
«Пляму на рэпутацыі можна будзе змыць толькі вельмі вялікімі намаганнямі»
-
Дзмітрый Крук Эканаміст. Старшы навуковы супрацоўнік BEROC (Кіеў)Дастаткова відавочна, што найважнейшай падзеяй гэтага года стала вайна. Па сутнасці, усе астатнія працэсы, якія паўплывалі на Беларусь, звязаныя з ёй. З іх я вылучыў бы ў першую чаргу эрозію, разлажэнне бізнес-асяроддзя ўнутры краіны. Гаворка пра частку эканомікі, прадстаўленай прыватным бізнесам і людзьмі, якія ў ім працуюць. Бізнес у прынцыпе раскладаўся павольнымі тэмпамі з 2020-га, але вайна ў 2022-м значна паскорыла гэты працэс. Людзі пачалі з’язджаць, бізнесы перасталі думаць доўгатэрміновымі стратэгіямі, а ў найгоршым выпадку вырашалі пераязджаць і па фармальных прыкметах пераставалі быць беларускімі кампаніямі альбо закрываліся. Гэта азначае разлажэнне патэнцыялу для будучага росту, вымыванне чалавечага капіталу. Гэтая трагічная тэндэнцыя досыць выразна бачная ў 2022 годзе.
Другі важны трэнд расце з пачатку вайны, гэта ўсё большая прывязка да Расіі. Яна была і да гэтага года, даўно гаворыцца пра збыткоўную залежнасць ад РФ у гандлі і энергетыцы (і не толькі). Але цяпер яна сягае каласальных маштабаў. На гэтым фоне спектакль з так званымі саюзнымі праграмамі толькі ўзмацняе асцярогі. На маю думку, энергетычныя карты і беларуска-расійскае пагадненне аб ўскосных падатках — гэта вельмі небяспечныя рэчы, якія даюць трэнду прывязкі да Расіі, залежнасці ад яе перарасці ў тое, што можа класіфікавацца як васальнае падпарадкаванне.
Яшчэ адзін трэнд я б сфармуляваў як працэс ператварэння Беларусі ў ізгоя. Краіна шмат у чым зганьбілася ў кантэксце эканамічнага іміджу. Сапраўды, раней Беларусь ніхто не лічыў эканамічным тыграм, а ў так званую беларускую эканамічную мадэль верылі толькі ў самой краіне, але пасмешышчам яна не была. Але калі раней нейкія негатыўныя фактары асацыяваліся з Лукашэнкам, то цяпер яны праецыююцца на ўсю Беларусь. То-бок сёлета чорную метку атрымала ўся краіна. Калі 2020 год даў добры імпульс у гэтым дачыненні — Беларусь разглядалі як крыніцу надзеі і пераўтварэнняў, — то цяпер велізарную пляму на рэпутацыі можна будзе змыць толькі вельмі вялікімі намаганнямі.
Паўплывалі на гэта вытворныя многіх папярэдніх рэчаў, але асобна — усё звязанае з дэфолтамі, з адмовамі плаціць па даўгах. Для такіх структур, як ЕБРР і Сусветны банк, стала навіной, што можна проста ўзяць і не плаціць па даўгах. Выбраўшы такую лінію паводзін, Беларусь сама сябе перамясціла ў клуб ізгояў. Нават калі дапусціць добры варыянт, што літаральна заўтра ў краіне ўсё зменіцца, гэты след яшчэ нейкі час будзе захоўвацца. Такія страты рэпутацыі самі сабой не выпараюцца.
Гэта тры найбольш маштабныя праблемы, з якімі мы сутыкнуліся. Тое, які на іх пойдзе водгук, ці пачнуць яны вырашацца ў нейкай ступені ці не, будзе задаваць доўгатэрміновы трэнд развіцця нашай краіны.